Aνίχνευση περιβάλλοντος ή ορίζοντα (Environmental scanning / HorizonScanning) ονομάζεται η διαδικασία της συστηματικής διερεύνησης του εξωτερικού περιβάλλοντος, προκειμένου αφενός να μπορέσουμε να αντιληφθούμε τη φύση και τους ρυθμούς της αλλαγής και αφετέρου να είμαστε σε θέση να αναγνωρίζουμε πιθανές ευκαιρίες, προκλήσεις και μελλοντικές εξελίξεις.
Η διαδικασία της ανίχνευσης του ορίζοντα πραγματοποιείται με συνδυασμό εργαλείων, όπως media scanning, ερωτηματολόγια Delphi, εργαλεία crowdsourcing, κλπ. Μέσω της διαδικασίας αναζητούνται ασθενή σήματα, τάσεις, δυνάμεις αλλαγής, μεγατάσεις και αβεβαιότητες, που μπορούν να επηρεάσουν τις εξελίξεις στο μέλλον:
Ασθενή σήματα
Ένα ασθενές σήμα είναι ένας λιγότερο δυνατό σήμα αλλαγής. Αποτελούν θα λέγαμε μία πρώτη ανεπεξέργαστη πληροφορία που μπορεί να ερμηνευθεί ως μία πρώτη ένδειξη για ενδεχόμενη αλλαγή (ευκαιρία ή απειλή) στο πλαίσιο ενός συστήματος. Παράλληλα θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως μία πρώτη ένδειξη που ενέχει δυναμική για την αλλαγή μιας τάσης.
Παράδειγμα ασθενούς σήματος είναι η σταδιακή νομιμοποίηση της ελεύθερης χρήσης μαριχουάνα, για ψυχαγωγικούς σκοπούς, σε διάφορα κράτη. Η πρώτη απόφαση ελήφθη από την Πολιτεία της Καλιφόρνια το 2016, και ακολούθησαν αντίστοιχες αποφάσεις σε άλλες πολιτείες και στον Καναδά. Αντίστοιχη αλλαγή της νομοθεσίας επεξεργάζεται το Λουξεμβούργο, ενώ ακόμη και σε χώρες, όπως η Ελλάδα, που απαγορεύεται η χρήση, επιτράπηκε πρόσφατα η παραγωγή μαριχουάνας για φαρμακευτική χρήση.
Τάσεις
Ως τάσεις εννοούνται μοτίβα αλλαγής που έχουν σχετικά σαφή προσανατολισμό. Στιςδιάφορες τάσεις πρέπει να διακρίνουμε επίπεδα «ωριμότητας».
Παράδειγμα τάσεων αποτελεί η τηλεργασία που συνδέεται με την πιο πρόσφατη τάση των επονομαζόμενων «ψηφιακών νομάδων» (digital nomads) ή «παγκόσμιων νομάδων» -ανθρώπων που επιλέγουν δουλεύουν χρησιμοποιώντας φορητούς υπολογιστές και πρόσβαση στο διαδίκτυο, ενώ παράλληλα ταξιδεύουν ή μετοικούν για σχετικά μικρά χρονικάδιαστήματα σε ξένες χώρες.
Κινητήριες Δυνάμεις αλλαγής
Κάθε εσωτερικός ή εξωτερικός παράγοντας (μοχλός πίεσης) που προκαλεί αλλαγές ή λειτουργεί ως καταλύτης αλλαγών στο σύστημα (drivers of change).
Παράδειγμα κινητήριας δύναμης αλλαγής αποτελούν ομάδες που διεξάγουν επιθέσεις στον κυβερνοχώρο (κυβερνοτρομοκρατία).
Μεγατάσεις
Οι μεγατάσεις αναφέρονται σε μακροπρόθεσμες δυνάμεις αλλαγής, οι οποίες παρατηρούνται σήμερα και με σχετικά μεγάλη ασφάλεια θεωρούμε ότι έχουν σημαντική επιρροή στο μέλλον. Εν γένει οδηγούν σε διαδικασίες ευρέων μετασχηματισμών μεγάλης κλίμακας. Η εξέλιξη τους θα μπορούσε να οδηγήσει σε σημαντικές διαταραχές ή εκτροπές σε πεδία που ήδη γνωρίζουμε ότι επηρεάζονται σήμερα από την εν λόγω μεγατάση ή ακόμα και σε άλλα πεδία που δεν φαίνονται να σχετίζονται μέχρι σήμερα με τη μεγατάση. Ο πιθανός αντίκτυπος πιθανόν να αφορά στην ανάδυση νέων ευκαιριών ή απειλών. Σε κάθε περίπτωση οι μεγατάσεις κρούουν τον κώδωνα για την ανάγκη καλλιέργειας προορατικής σκέψης και κατάστρωσης στρατηγικών σχεδίων.
Παραδείγματα παγκόσμιων μεγατάσεων είναι η κλιματική αλλαγή, η γήρανση του πληθυσμού, ηαστικοποίηση, κλπ.
Αβεβαιότητες
Αναδυόμενα ζητήματα που παρατηρούνται χωρίς όμως να μπορούμε να αποτιμήσουμε στην παρούσα φάση ανίχνευσης πως μπορεί να εξελιχθούν στο μέλλον, χωρίς δηλαδή να έχουν σαφή πορεία εξέλιξης, κατηγοριοποιούνται ως αβεβαιότητες.
Ένα παράδειγμα αβεβαιότητας σχετικό με το μέλλον της εργασίας αφορά στην κατεύθυνσητων κοινωνικών μετασχηματισμών που αναμένεται να επιφέρει η επονομαζόμενητεχνολογική ανεργία ως αποτέλεσμα της εκτεταμένης αυτοματοποίησης.
Άλλο παράδειγμα αφορά στα προσωπικά δεδομένα, όπου η τεχνολογία επιτρέπει εκτεταμένη συλλογή, επεξεργασία, διατήρηση και διαμοιρασμό τους, ενώ ταυτόχρονα παρατηρούνταιπροσπάθειες εισαγωγής θεσμικού πλαισίου λχ ο ευρωπαϊκός κανονισμός GDPR ή η δέσμευσητου Mark Zuckerberg ότι το μέλλον θα ειναι ιδιωτικό, ως αποτέλεσμα εκτεταμένων κοινωνικών προβληματισμών/αντιδράσεων. Την ίδια ώρα, χώρες όπως η Κίνα επενδύουν στη συλλογή και επεξεργασία προσωπικών δεδομένων για τη διατήρηση και ενίσχυση συγκεντρωτικών, αυταρχικών πολιτικών.
Μαύροι Κύκνοι
Με τον όρο «μαύρος κύκνος» αναφερόμαστε σε ένα μελλοντικό απροσδόκητο γεγονός που θεωρείται απίθανο να συμβεί και δεν μπορεί να προβλεφθεί. Τα κυριότερο χαρακτηριστικό ενός “black swan event”, εκτός από το απροσδόκητο της εμφάνισης του, είναι ο τεράστιος αντίκτυπος που έχει στην καθημερινότητα. Ο όρος προέκυψε από μια παλαιά πεποίθηση στη Δύση ότι υπήρχαν μόνο λευκοί κύκνοι, μέχρι τη στιγμή που η παρατήρηση του πρώτου μαύρου κύκνου ανάγκασε τους ανθρώπους να αναθεωρήσουν.
Παραδείγματα μαύρων κύκνων είναι το πυρηνικό ατύχημα στο Τσέρνομπιλ, η διάλυση τηςΣοβιετικής Ένωσης, και η επίθεση στους δίδυμους πύργους.
